Końcówka wiosny to idealny moment na wycieczki górskie. Przedastawiamy piewszy z ciekawszych kompleksów hal Beskidu Śląskiego, dostępny zarówno dla wykwalifikowanych turystów, jak również  dla rodzin z dziećmi :) 

Cienków Niżni i okolice

Grzbiet Cienkowa stanowi ramię boczne Pasma Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Oddziela on od siebie Wisłę-Czarne (dolina Białej Wisełki) i Wisłę-Malinkę (dolina Malinki) i  w  przeszłości był największym ośrodkiem pasterskim na terenie Wisły. Jego najniższą kulminację stanowi Cienków Niżni, o wysokości 720 m n.p.m. W otoczeniu tego szczytu jest zlokalizowany duży kompleks polan, stanowiący ostoję różnorodności biologicznej. Wynika to z faktu że łąki Cienkowa są regularnie koszone i użytkowane od prawie 400 lat. Na polanach Cienkowa Niżniego stwierdzono występowanie szeregu różnorodnych zbiorowisk roślinnych. Osobliwością tego obszaru jest obecność rozległych płatów podgórskiej łąki konietlicowej, wykształcającej się zwłaszcza w miejscach o ekspozycji zachodniej. Mniejszą powierzchnię zajmują płaty łąki mieczykowo-mietlicowej. Są one dość istotnie przekształcone w  wyniku silnego nawożenia mineralnego i podsiewania kupkówki pospolitej i innych traw, a w ich składzie gatunkowym nie stwierdzono obecności mieczyka dachówkowatego. Miejsca, gdzie użytkowanie jest mniej regularne, są zastępowane przez fitocenozy pastwisk tomkowo-mietlicowych. Na samym wierzchołku Cienkowa Niżniego, na stoku o ekspozycji południowej wykształciło się bardzo interesujące i bogate florystycznie zbiorowisko murawy goździkowej z dużym udziałem chronionego gatunku – dziewięćsiła bezłodygowego. Polany Cienkowa Niżniego stanowią dużą atrakcję krajobrazową, ze względu na roztaczające się z nich widoki w kierunku zbiornika zaporowego oraz Rezydencji Prezydenta RP w Wiśle-Czarnem. Są one łatwo dostępne ze względu na lokalizację kolei linowej z  Wisły-Malinki oraz bliskość skoczni narciarskiej im. Adama Małysza. Kompleks polan masywu Czantorii. Na stokach Małej i  Wielkiej Czantorii w  Beskidzie Śląskim rozciąga kompleks interesujących polan. Należą do nich polany: Usyp, Mała Czantoria, Bąkula i Stokłosica. Na obszarze wymienionych polan wykształciło się dzięki działalności człowieka szereg zbiorowisk roślinnych. Na polanie Usyp (gmina Goleszów), położonej najniżej z  całego kompleksu i  najbardziej różnorodnej, dominują zbiorowiska łąki rajgrasowej, podgórskiej łąki konietlicowej oraz pastwiska tomkowo-mietlicowego. Jesienią można na niej spotkać interesujący gatunek chroniony, którym jest zimowit jesienny, często mylony z krokusami. W miejscach wilgotnych i płaskich wykształcają się płaty łąki ostrożeniowej, która najbardziej dekoracyjna jest w czerwcu, w czasie kwitnienia ostrożenia łąkowego, kukułki szerokolistnej oraz niezapominajki błotnej. Polany masywu Czantorii, a zwłaszcza Bąkula, są miejscem występowania rozległych płatów muraw bliźniczkowych. Oprócz tego na wielu polanach spotykane są zbiorowiska wykształcające się w wyniku zaprzestania ich użytkowania, takie jak borówczysko czernicowe czy zbiorowisko dziurawca czworobocznego. Największą ciekawostką omawianego kompleksu jest obecność dużych płatów ziołorośli z ciemiężycą zieloną. Występują one na polanach Bąkula i Usyp.

Znane są one z zaledwie kilku miejsc w Karpatach, m.in. z Gorców i Pienin, gdzie jednak nie zajmują tak rozległych powierzchni jak w Beskidzie Śląskim. Istotnym zagrożeniem dla omawianych polan, poza zaprzestaniem użytkowania, jest masowy ruch turystyczny. Przypuszczalnie będzie on jeszcze większy ze względu na oddanie do użytku wyciągu krzesełkowego z  Ustronia-Poniwca na Polanę Bąkulę. Efektem dużej presji ze strony turystów jest masowe występowanie na omawianym obszarze muraw miejsc wydeptywanych, zwanych zbiorowiskami dywanowymi. Składają się one z niewielkiej liczby gatunków, odpornych na uszkodzenia mechaniczne oraz deficyt powietrza w glebie.

Polany górskie w Beskidach stanowią ważną ostoję różnorodności biologicznej. Są miejscem występowania wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt, dla których skutecznej ochrony niezbędne jest poznanie zbiorowisk roślinnych, w których występują oraz wzajemnych relacji pomiędzy nimi. Mimo dość jednolitej formy ekstensywnej gospodarki pasterskiej w Beskidach, na obszarze polan wykształcił się szereg zróżnicowanych i interesujących zbiorowisk roślinnych. Wiele z nich to tzw. zbiorowiska półnaturalne. Termin ten oznacza układy zdominowane przez gatunki rodzime, jednakże potrzebujące do swojego istnienia określonej formy działalności ludzkiej, takiej jak koszenie lub wypas.

Szansę na zachowanie i odtworzenie siedlisk będących przedmiotem ochrony w Projekcie daje prowadzenie ekstensywnego wypasu owiec. Obecnie istniejące siedliska cennych gatunków roślin i zwierząt terenów otwartych poprzez zaprzestawanie prowadzenia działań pasterskich tracą swoje szczególne właściwości, zmierzając w kierunku przeistoczenia się w tereny leśne. Zwierzęta intensywnie żerujące na otwartych terenach przyczyniają się do zahamowania wzrostu siewek drzew i krzewów, co zapobiega zalesianiu terenów otwartych. Dodatkowo rośliny zielne zgryzane są w różnym stopniu i na różnych poziomach, co korzystnie wpływa na dostępność kryjówek i miejsc rozrodu owadów, bezkręgowców czy drobnych gryzoni.

W trakcie realizacji Projektu oraz po jego zakończeniu stwierdzono stopniową poprawę stanu zachowania zachodniokarpackiej murawy bliźniczkowej, co w dużej mierze było efektem prowadzonych zabiegów czynnej ochrony przyrody. Na większości powierzchni badawczych znacząco zwiększył się udział stanowisk, których ocenę ogólną stanu zachowania oceniono jako właściwą, ubyło stanowisk w stanie niewłaściwym. Proporcjonalnie największa zmiana ocen stanu zachowania nastąpiła dopiero w drugim roku trwania projektu. Wskazuje to, iż wykonanie zabiegów ochronnych powoduje poprawę stanu zachowania dopiero w dłuższej perspektywie czasowej.

W przypadku siedliska górskie łąki konietlicowe i mietlicowe użytkowane ekstensywnie odnotowano znaczna poprawę stanu zachowania jako efekt prowadzonych zabiegów czynnej ochrony przyrody. Również w przypadku tego siedliska największą zmianę ocen stanu zachowania stwierdzono pomiędzy drugim a trzecim rokiem trwania projektu. Dzwonek piłkowany został stwierdzony na 8 powierzchniach. W trakcie badań w latach 2014 – 2020 w części populacji zaobserwowano zmiany liczebności, m.in. spadek liczby pędów na polanie Przegibek czy Bendoszka, jednak obserwowane fluktuacje są prawdopodobnie naturalnym składnikiem dynamiki omawianego gatunku i nie wskazują na istotne, negatywne zmiany w populacjach.        

W faunie bezkręgowców badanych w ramach Projektu zaobserwowano szereg różnych zmian będących odpowiedzią zgrupowań bezkręgowców zarówno na prowadzone zabiegi ochronne, jak i naturalne czynniki środowiska. W przeważającej części stwierdzono pozytywne zmiany w składzie gatunkowym i strukturze fauny.

Zasługującym na podkreślenie faktem jest potwierdzenie stabilnej populacji górskiego gatunku Orthoptera Miramella alpina oraz stwierdzenie nowego stanowiska tego gatunku.

Na podstawie prowadzonego monitoringu przyrodniczego można wywnioskować, ze zabiegi ochronne miały wyraźny, pozytywny wpływ na przebudowę roślinności i fauny Beskidu Śląskiego i Beskidu Żywieckiego. Na większości hal odnotowano wyraźny zwrot różnorodności gatunkowej flory i fauny, w tym pojawienie się gatunków właściwych i typowych dla ekstensywnie użytkowanych polan i hal górskich. Jednakże dla utrzymania uzyskanych efektów przyrodniczych konieczne jest długotrwałe, ekstensywne i w miarę różnorodne użytkowanie hal i polan górskich.

Sytuacja ekonomiczna na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego na przełomie XX i XXI w. doprowadziła do tego, że tradycyjna gospodarka pasterska stała się mało rentowna. Wprawdzie istnieje program rolnośrodowiskowy wspierający użytkowanie terenów otwartych, jednak duża parcelacja gruntów na tych obszarach stanowi dla rolników swoistą barierę do pełnego wykorzystania pomocy finansowej, płynącej z dopłat. Fakt ten doprowadził do zaprzestania prowadzenia wypasu zwierząt na wielu halach i polanach górskich. Warto zauważyć, że na obszarach użytkowanych rolniczo poprzez prowadzenie tradycyjnego wypasu wykształciły się cenne zbiorowiska muraw i łąk górskich. Porzucenie gospodarki pasterskiej spowodowało rozwój sukcesji leśnej, która stanowi poważne zagrożenie dla wykształconych zbiorowisk nieleśnych. W celu poprawy kondycji cennych typów siedlisk, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego przystąpił do realizacji Projektu LIFE nr LIFE12 NAT/PL/000081, który dzięki podjęciu szeregu dobrze skoordynowanych działań w dłuższej perspektywie czasowej, pozwolił na ograniczenie procesów sukcesji, a tym samym w znacznym stopniu przyczynił się do poprawy warunków siedliskowych. Dzięki Projektowi LIFE12 NAT/PL/000081 na górskich halach i polanach znów można zobaczyć wypasające się owce, które jako „naturalne kosiarki” przyczyniają się w dużym stopniu do poprawy kondycji siedlisk nieleśnych. Realizacja Projektu LIFE12 NAT/PL/000081 pn. „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych” przypadła na okres listopad 2013 r. – grudzień 2018 r.

Głównymi celami Projektu LIFE12 NAT/PL/000081 było:

• - Zachowanie i ochrona różnorodności biologicznej terenów Ostoi Natura 2000 Beskid Śląski (PLH 240005) oraz Beskid Żywiecki (PLH 240006) w oparciu o przywrócenie gospodarki pasterskiej, usuwanie samosiewów drzew i krzewów wraz z usunięciem biomasy, koszenie roślinności łąkowej i murawowej wraz z usunięciem biomasy;
• - Odbudowa typów siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG: zachodniokarpackie murawy bliźniczkowe 6230-2*, górskie łąki konietlicowe i mietlicowe użytkowane ekstensywnie 6520 (Polygono- Trisetion i Arrhenatherion);
• - Objęcie czynną ochroną stanowisk roślin wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: dzwonek piłkowany 4070* (Campanula serrata subsp. serrata), tojad morawski 4109 (Aconitum firmum moravicum);
• - Zachowanie i ochrona związanych ze zbiorowiskami nieleśnymi gatunków zwierząt wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: SSAKI: wilk 1352* (Canis lupus), niedźwiedź brunatny 1354* (Ursus arctos), darniówka tatrzańska 2612 (Microtus tatricus), PTAKI: głuszec A108 (Tetrao urogallus), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), puchacz A2015 (Bubo bubo), BEZKRĘGOWCE: biegacz gruzełkowaty 4014 (Carabus variolosus);
• - Wdrożenie na obszarach NATURA 2000 programów rolno-środowiskowych wspieranych przez Unię Europejską z uwzględnieniem wymagań docelowych;
• - Podnoszenie świadomości społecznej oraz zapewnienie dobrej praktyki w zarządzaniu zasobami przyrodniczymi Natura 2000. Część edukacyjna przedsięwzięcia skierowana została do mieszkańców okolic obszarów projektu, rolników, uczniów, turystów i innych zainteresowanych;
• - Monitoring przyrodniczy zbiorowisk podlegających ochronie w ramach projektu: weryfikacja stanu zerowego oraz monitoring podczas realizacji i po zakończeniu projektu.

- W wyniku przeprowadzonych działań w ramach projektu osiągnięto następujące efekty:

• - Zachowanie stanowisk roślin wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: dzwonka piłkowanego 4070* (Campanula serrata subsp. serrata), tojada morawskiego 4109 (Aconitum firmum moravicum);
• - Zachowanie i odtworzenie siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG: zachodniokarpacka murawa bliźniczkowa 6230-2*, górskie łąki konietlicowe i mietlicowe użytkowane ekstensywnie 6520 (Polygono- Trisetion i Arrhenatherion);
• - Ochrona związanych ze zbiorowiskami nieleśnymi gatunków zwierząt wymienionych
  w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG SSAKI: wilk 1352* (Canis lupus), niedźwiedź brunatny 1354* (Ursus arctos), darniówka tatrzańska 2612 (Microtus tatricus), PTAKI: głuszec A108 (Tetrao urogallus), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), puchacz A2015 (Bubo bubo), BEZKRĘGOWCE: biegacz gruzełkowaty 4014 (Carabus variolosus);
• - Zapobieżenie nieukierunkowanemu ruchowi turystycznemu na terenach Żywieckiego Parku Krajobrazowego oraz Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego;
• - Podniesienie świadomości społecznej oraz zapewnienie wdrażania dobrej praktyki w zarządzaniu zasobami przyrodniczymi;
• - Utrzymanie tradycyjnych form użytkowania terenu;
• - Wdrożenie na obszarach Natura 2000 programów rolno-środowiskowych wspieranych przez Unię Europejską z uwzględnieniem wymagań gatunków docelowych;
• - Zachowanie otwartego krajobrazu.

Wszystkie istotne działania w Projekcie zostały zrealizowane oraz zostały uznane przez Komisję Europejską za kwalifikowalne, a ich efekty są widoczne w terenie. Aby utrzymać ten stan w kolejnych latach po zakończeniu Projektu, konieczne jest podjęcie szeregu dobrze skoordynowanych działań, wymagających zaangażowania nie tylko pracowników realizujących Projekt, ale także lokalnych społeczności, dzięki którym tak naprawdę udało się zrealizować wszystkie działania oraz osiągnąć efekt ekologiczny.

Pierwszy rok realizacji działań zmierzających do utrzymania osiągniętych efektów minął bez przeszkód. W ramach tych działań Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego realizował prace z zakresu czynnej ochrony przyrody polegające na kontynuacji nadzoru nad wypasem owiec we wszystkich pięciu projektowych kompleksach wypasowych oraz przeprowadzeniu zabiegu dwukrotnego koszenia szczawiu alpejskiego na halach: Rysianka, Lipowska, Cudzichowa, Pawlusia. Dodatkowo pozyskano środki zewnętrzne na przeprowadzenie zabiegów towarzyszących wypasowi, konieczne ze względu na szczególnie niekorzystne warunki terenowe i klimatyczne dla wypasanych zwierząt. W 2020 roku hale i polany górskie Beskidu Żywieckiego i Śląskiego zostaną objęte jednokrotnym koszeniem roślinności ekspansywnej, a w miejscach szczególnie zagrożonych sukcesją wtórną również usuwaniem samosiewów drzew i krzewów.

Pracownicy ZPKWŚ dokładają wszelkich starań, aby prowadzone prace w optymalnym stopniu realizowały założone cele, m.in. poprzez prowadzenie stałego monitoringu hal i łąk, nadzoru nad inwentarzem czy promocją i popularyzacją wyników, docierając co coraz szerszego grona interesantów.